پاورپوینت تاریخ شهر و شهرسازی در ایران

پاورپوینت تاریخ شهر و شهرسازی در ایران

مقدمه

     از زمان مهاجرت آریایی ها به ایران و شکل گیری تمدن ماد و بعد از آن تمدن های دیگر شهر ها به گونه هایی رشد پیدا کرده اند و هر یک دارای سبک های مخصوص به خود بوده اند . ما در این ارائه سعی بر این داریم تا علاوه بر شناسایی سبک های مختلف موجود در شهرهای ایران قبل از ظهور اسلام ، آنها را با سبک های مختلف هم دوره با آنها در اروپا مقایسه کنیم . لذا این تحقیق نگاهی تطبیقی بر سبک های شهرسازی ایران قبل از اسلام و هم دوره با آنها در اروپاست .

مادها نخستین سلسله ایران و تاثیر آنان برشهر سازی

     مدنیت دوران ماد، همواره با هگمتانه به ذهن می آید. اما واقعیت این است كه طی هزاره سوم تا نیمه دوم هزاره نخست قبل از میلاد سلسله هایی در شمال غربی فلات ایران رشد كرده بودند كه تفاوت هایی كلی با تمدن های شكل یافته در بین النهرین داشتند. شهرهای مستحكم و كمتر شناخته شده این سلسله ها در ایران غربی پراكنده بودند. مدنیت ماد بی تردید یا بر بازمانده این شهرها و یا در ستیز با آنان شكل گرفت. از همین رو شكل شهر مادی برگرفته از نمونه های مشابه آن در اورارتو و آشور و یا نزد اقوام آسیانیِ ساكن در مركز، غرب و شمال غربی فلات ایران، همچون مانناییان بود. در میان سلسله های باستانی، شهرهای مادی كمتر برای باستان شناسان شناخته شده است و این بی تردید به پراكندگی اندك با حوزه محدود پراكندگی آنان باز می گردد و این پراكندگی محدود ،خود نتیجه ناامنی منطقه به دلیل تهاجمات حكومت های مهاجم آشور و اروارتو بود. این عامل البته در شكل گیری و صورت دژ- شهر بوده، و یا با حصار یا حصارهایی تودرتو احاطه می شدند. تعداد حصارهای یك شهر نشانگر بزرگی یا كوچكی شهر بود. شهر دوران ماد به دلایل گوناگون، از جمله كیهان شناسی ویژه دوران باستان، شكل رقومی زمین و البته امنیت ،عموماً بر فراز ارتفاعات طبیعی و یا مصنوعی بنا می شدند. گاه مانند شهر خارخار،یك حصار و یا مانند شهر كیشه سو، چند حصار متحدالمركز شهر را دربر می گرفت.

این شهرها چنان كه هرتسفلد گفته است دارای نقشه ای ثابت با تفاوت هایی جزیی بودند. این تفاوت ها ناشی از شرایط اقلیمی ویژه شان بود. دژ شهرها به صورت یك زنجیره دفاعی برپا شده بود تا امكان ایجاد شهرهای بزرگتری چون هگمتانه را در پشت خود فراهم كند. در واقع شهرهای شاهی، مانند هگمتانه، دردوران مادها از گسترش این دژ شهرها حاصل شدند، كه آنها نیز به نوبه خود مراكز نخستینی برای انباشت ثروت ، تمركز اقتدار سیاسی و توسعه اجتماعی به شمار می آمدند. هگمتانه اصلاً به معنای مكان جمع شدن بود و تصویری از اتحاد قبایل ماد و اتحاد سه جامعه ایلی، روستایی و شهری را   می نمایاند. اصولاً شهر مادی را نتیجه فرایند تكاملی از روستاها به دژ- شهرها و آنگاه شهرهای مهم تری چون هگمتانه دانسته اند.اگرچه در دوران مادها می توان از جامعه شهری سخن گفت، اما این جامعه هنوز در برابر جماعات روستایی و عشیره ای اندك می نمود.

 با این همه در این دوران كالبدهای شهری بیش از پیش آشكار شده، و اگرچه هنوز بافتی همچون بازار ،مرحله آغازین حیات خود را می گذراند، اما راه ها، راهوندها و شوارع عام، حصار، برج، معبد و كاخ همچون نمونه های بین النهرینی خود كاملاً شكل گرفته بودند، در واقع همه آن مجموعه ای كه درون دژ قرارمی گرفت، یعنی دژ و تقسیمات داخل آن، مورد برنامه ریزی و طراحی دقیق قرارگرفته بود. این سازمان اجتماعی و سیاسی تا 559ق.م. كه آسیتاك، آخرین شاه سلسله ماد، در برابر نخستین شاه پرقدرت هخامنشی، كوروش، شكست خورد، ادامه داشت.

عنصر اصلی شهر همان کاخ شاهی  ( شهر _ قدرت ) است در مرکز شهر شکل گرفته است .

ساخت کالبدی شهر در زمان مادها

شهر پیشه وران ( دهکده ای پیش از هخامنشیان )

}در ایران شهرسازی قبل ازاسلام از سال 240 قبل ازمیلاد آغاز شده و تا 640 میلادی ادامه می یابد . ساختار کالبدی – فضایی شهرها در این دوره بر اساس دو سبک عمده پارسی و پارتی و یک میان سبک پارسی – هلنی شکل می گیرند . }1- سبک پارسی   ( قرن 9 تا 4 قبل از میلاد) (هخامنشیان ) }2- سبک پارسی – هلنی   ( قرن 3 قبل از میلاد ) (سلوکیان ) }3- سبک پارتی  ( قرن 3 قبل از میلاد تا 7 میلادی ) (اشکانیان – ساسانیان )

1- سبك پارسی (قرن نهم تا قرن چهارم ق .م.)

اقوام آریایی مستقر در كوههای زاگرس و دشتهای آن در برخورد با اقوام ساكن در بین‌النهرین با نوعی از سكونت یعنی شهرنشینی آشنا شدند. اینان از مرحله جوامع ساده روستایی به مرحله جامعه شهری رسیدند و تبلور كالبدی این گذر، ایجاد « شهر ـ قدرت » هگمتانه بود. آریاییها ، مظاهر تمدن را از ساكنان بین‌النهرین آموختند و شباهت هگمتانه به شهرهای اور، بابل و نینوا به همین دلیل بود اما هگمتانه علی‌رغم این شباهت تفاوتهایی با آنها داشت. این شهر فقط شهر ـ معبد بین‌النهرین نبود و به یكجا هم شهر ـ معبد و هم شهر ـ قدرت محسوب می شد و محل تجمع سه جامعه ایلی ، روستایی و عشایری به شمار می رفت ، در حالی كه چنین تجمعی در بین‌النهرین دیده نشده است.

شار مادی در این دوره عبارت بود از قلعه‌های محكم و استوار بر فراز تپه و یا یك نقطه سوق‌الجیشی كه نقاط زیستی كوچك و بزرگ در دامنه‌اش پراكنده بودند. در این دوره ، شهر، نقاط زیستی و بازار (كه در مرحله جنینی خود قرار داشت) در خارج از قلعه واقع بودند، و به طور كلی میتوان گفت كه شهر هنوز فراگیر نشده و به مفهوم گسترده آن وجود نداشت.

}سبك پارسی در دوران هخامنشی به اوج خود رسید. حكومت هخامنشی پس از فتح بابل، با شهرهای پر رونق بین‌النهرین مواجه گشت و روابط تجاری خود را با اقصی نقاط جهان برقرار كرد. در این دوران روابط « كالا با كالا» جای خود را به روابط « كالا ـ پول ـ كالا » و سپس « پول ـ كالاـ پول » داد و برای نخستین بار، شار پارسی، مركزی برای استقرار چنین رابطه‌ای شد. شار نظامی ـ كشاورزی دوران ماد جای خود را به شار نظامی ـ بازرگانی پارسی در مرزها، و شار بازرگانی ـ كشاورزی در سرزمینهای میانی واگذاشت. در این دوره است كه « بازار » در شهر متولد شد و « جامعه شهری » به معنای اخص كلمه معنا یافت. شار پارسی در این دوره ، علاوه بر « شهر ـ معبد » ، « شهرـ بازار » نیز بود. }سازمان فضایی ـ كالبدی شار در سبك پارسی ، شامل دژ حكومتی ، شار میانی و شار بیرونی بوده است. دژ حكومتی ، مجموعه‌ای مركب از كاخها، معابد ، ایوانها، تأسیسات نظامی و اداری و انبارهای آذوقه و ذخایر را شامل می شد. این دژ با دیوارهای سنگین محافظت می گشت و در مهمترین نقاط سوق‌الجیشی شهر قرار داشت. در صورت نبود عوارض طبیعی، تپه‌های مصنوعی برای استقرار چنین دژی برپا می گردید. شار میانی ، مجموعه محلاتی بود كه برای استقرار طبقات ممتاز در نظر گرفته می شد و خانه هایی نسبتاً مشابه را در بر می گرفت، كه در میان آنها بازاری وجود داشت . مجموعه شار میانی در میان دیواری مستحكم محصور بود كه دروازه‌هایی برای ورود و خروج به آن ایجاد شده است. شار بیرونی مجموعه ای مركب از محلات و خانه ها ، بازارها ، باغات و مزارع پراكنده در سطحی وسیع را شامل می شد و معمولاً توسط یك حصار طبیعی مانند كوه، تپه، رودخانه، جنگل و امثال آن از محیط بیرونی تفكیك می گشت. شار بیرونی در سبك پارسی، شبیه روستاهای بزرگ كنونی، قابل تصور است و اكثریت جامعه شهری در آن زندگی می‌كردند.